Een schuldige of een foute plattegrond van Amsterdam?

In het archief van Historisch Centrum Amsterdam-Noord is een plattegrond van Amsterdam uit 1944 die er op het eerste gezicht gewoon uitziet. Het is een foute plattegrond die sporen van de Duitse bezetting en de Jodenhaat toont. Maar is het daarom een schuldige plattegrond?

De kunstenaar Armando heeft de term ‘schuldig landschap’ in de Nederlandse taal ingevoerd. Hij bedoelde daarmee ‘een landschap dat heeft zien gebeuren’, want ‘in landschappen, in de schone natuur, vinden vaak de afgrijselijkste opvoeringen plaats’. Het landschap is echter ‘zo schaamteloos geweest om gewoon door te groeien’. Dat geldt ook voor straten, pleinen en parken. Wie de website Joods monument bekijkt, ziet wat zich achter de deuren in gewone straten heeft afgespeeld. De Atlas van een bezette stad van Bianca Stigter doet dat op een andere manier ook. Door die straten lopend, loop je in de termen van Armando in een ‘schuldig landschap’. Ook na een begeleide wandeling langs de herdenkings-putdeksels in de Van der Pekbuurt, kijken de huizen je anders aan.

Wat is er nu aan de hand met  de plattegrond van Amsterdam die tijdens de Duitse bezetting op 11 juli 1944 werd uitgegeven? In 1942 werd door de foute burgemeester E.J. Voûte  (in 1941 direct na de Februari-staking door de bezetters aangesteld), een aantal namen van straten, pleinen en parken veranderd, omdat die genoemd waren naar joden of nog levende leden van het koninklijk huis. Zo ging de Sarphatistraat ‘Muiderschans’ heten en de Wilhelminastraat ‘Wester-Gasthuisstraat’. In de Van der Pekbuurt in Noord werden zo de Heimansweg en het Heimansplein veranderd in Eschdoornweg en Eschdoornplein (zie afbeelding). Eli Heimans (1861-1914) was joods. Hij was een Amsterdamse onderwijzer die heel veel invloed heeft gehad op het geven van praktische lessen in de natuur. In de Pijp was het studieterrein van zijn leerlingen het Sarphatipark. Hij schreef met Jac. P. Thijsse veel praktische boekjes voor het basisonderwijs.
Soms maakten de ijverige ambtenaren fouten: de Wibautstraat werd abusievelijk omgedoopt in Weesperpoortstraat.  Wibaut (1859-1936) was geen jood en ook geen lid van het koninklijk huis.

 

Terwijl je in een ‘schuldig landschap’ juist niet ziet welke gebeurtenissen zich daar hebben afgespeeld, zie je op de plattegrond van 1944 daar wel iets van: in de naamsverandering. Het was een foute plattegrond van de met de Duitsers en de NSB heulende burgemeester die na de oorlog verbaasd was opgepakt te worden.  Voûte was weliswaar geen NSB’er maar hij omringde zich met vier wethouders van NSB-huize. Uit het boek Dienaren van het gezag, de Amsterdamse politie tijdens de bezetting van Guus Meershoek blijkt dat Voûte zich wel degelijk intensief met de politie bemoeide – hij noemde zich zelfs ‘politiepresident’. Hoofdcommissaris Tulp wilde graag meewerken aan het wegvoeren van de joodse bevolking.  Na aanvankelijke pogingen om de marechaussee het vuile werk te laten opknappen, gaf Voûte uiteindelijk toch toestemming de politie daarvoor in te zetten. Hij werd in 1946 veroordeeld tot 6 jaar gevangenisstraf, later verminderd tot 3,5 jaar.

Na de Tweede Wereldoorlog werden deze naamwijzigingen teruggedraaid. Het Heimansplein – dat tijdelijk Eschdoornplein moest worden genoemd – werd na de oorlog genoemd naar de man die samen met Heimans zoveel invloed heeft gehad op het natuuronderwijs in Nederland: Jac. P. Thijsse.  Tussen alle plantennamen in de Van der Pekbuurt en de Bloemenbuurt de namen van twee mannen die de aandacht voor die planten hebben vergroot.

(bronnen o.a.: Ons Amsterdam, Het Parool en het Verzetsmuseum)